Een gemeentelijk monument is een gebouw, complex of object dat vanuit historisch, architectonisch, stedenbouwkundig of cultuurhistorisch oogpunt van belang is voor een gemeente. Het wordt beschermd en behouden vanwege de culturele, maatschappelijke en wetenschappelijke waarde die het vertegenwoordigt.
De status van gemeentelijk monument wordt toegekend door de gemeente waarin het object zich bevindt. Het kan gaan om een individueel pand, zoals bijvoorbeeld een kerk, woonhuis of boerderij, maar ook om een groter geheel, zoals een historische wijk of een park.
De reden om een gebouw of object aan te wijzen als gemeentelijk monument kan divers zijn. Het kan zijn vanwege de architectonische waarde, bijvoorbeeld vanwege de bijzondere stijl, vormgeving of constructieve elementen. Ook de historische waarde speelt een rol, zoals bij panden die een belangrijke rol hebben gespeeld in de lokale geschiedenis of als representatief voor een bouwperiode. Daarnaast kan de waarde van een gemeentelijk monument liggen in de zeldzaamheid, authenticiteit of gaafheid van het object of complex.
Als een gebouw of object de status van gemeentelijk monument heeft, betekent het dat er bepaalde regels en voorschriften gelden voor het behoud en onderhoud ervan. Het is vaak niet zomaar toegestaan om wijzigingen aan te brengen aan het pand of object, zowel aan de buitenzijde als aan de binnenkant. Dit is om de cultuurhistorische waarde en het karakter van het monument te behouden. Bij verbouwingen, restauraties of andere veranderingen is het vaak nodig om een vergunning aan te vragen bij de gemeente.
Het hebben van een gemeentelijk monument brengt ook verplichtingen met zich mee voor de eigenaar. Zo is hij of zij verantwoordelijk voor het onderhoud en herstel van het pand of object, om te voorkomen dat het in verval raakt. Vaak kunnen eigenaren van gemeentelijke monumenten in aanmerking komen voor subsidies of financiële ondersteuning bij het onderhoud, restauratie of verduurzaming van hun pand.
Het is belangrijk om te weten dat een gemeentelijk monument niet hetzelfde is als een rijksmonument. Een rijksmonument heeft een hogere beschermde status en wordt beschermd door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Het aanwijzen van een pand of object als rijksmonument gebeurt op basis van striktere criteria en gaat vaak gepaard met meer verplichtingen en beperkingen voor de eigenaar.